Ortoreksja – objawy i leczenie

Ortoreksja – objawy i leczenie

W ostatnich latach obserwuje się wciąż rosnący odsetek osób z nadmierną masą ciała, organizacje naukowe mówią już o ogólnoświatowej epidemii otyłości. Równocześnie panuje wszechobecna moda na zdrowe odżywianie się, uprawianie sportu oraz ogólnie prozdrowotny styl życia, określany mianem „bycia fit”. Wiele osób podejmuje walkę z niezdrowymi nawykami żywieniowymi i dąży do osiągnięcia wymarzonej sylwetki, poprawy kondycji czy stanu zdrowia. Czy jednak zdrowe żywienie może okazać się szkodliwe? Racjonalne odżywianie się jest jednym z elementów zdrowego stylu życia. Odpowiednio zbilansowana dieta zapewnia prawidłowe funkcjonowanie organizmu i jego rozwój. Jednakże granica pomiędzy prawidłowym odżywianiem się a zaburzeniem odżywiania, jakim jest ortoreksja jest cienka. Problem zaczyna się, kiedy z diety wyklucza się coraz więcej produktów, a zdrowe jedzenie staje się obsesją.

Historia pewnego lekarza

Termin ten po raz pierwszy został użyty w 1997 r. przez amerykańskiego lekarza Stevena Bartmana w jego autorskiej książce pt. „Health food junkie” ( ang.: „Naćpany zdrowym jedzeniem”). Autor opisuje w niej mechanizm rozwoju ortoreksji oraz jej skutki na podstawie własnych doświadczeń (sam chorował na to zaburzenie) i praktyki lekarskiej. Bratman to amerykański lekarz, który w dzieciństwie cierpiał z powodu alergii pokarmowej i musiał przestrzegać ścisłej diety eliminacyjnej (wykluczającej alergeny). Nie mógł jeść pieczywa z pszenicy oraz przetworów mlecznych, ponieważ ich spożycie mogło być niebezpieczne dla jego zdrowia i wywołać reakcję uczuleniową. Lekarz dorastał w przekonaniu, że jedzenie szkodzi. Ciągłe pilnowanie diety oraz nieustanne myślenie o jedzeniu przerodziło się w obsesję. Bratman przerzucił się na produkty ekologiczne, następnie sukcesywnie wykluczał z jadłospisu produkty, które potencjalnie mogły mu zaszkodzić. Mnóstwo uwagi poświęcał na komponowanie swoich posiłków, wycofywał się z życia towarzyskiego. W końcu doprowadził do wycieńczenia organizmu i wylądował w szpitalu. Zrozumiał wtedy, że zbyt restrykcyjna, z pozoru zdrowa dieta, nie tylko nie zapewnia optymalnego zdrowia, ale może okazać się szkodliwa. Gdy lekarz pozbył się swojej choroby w gabinecie lekarskim obserwował podobne przypadki, zaburzenie te określił mianem ortoreksji i opisał we wspomnianej wyżej książce.

Definicja ortoreksji

Określenie ortoreksja (ortorexia) pochodzi z języka greckiego (orthos – właściwy, prawidłowy oraz orexis – apetyt, odżywianie), dosłownie oznacza prawidłowy apetyt, jednak określa stosunkowo nowe zaburzenie odżywiania. Ortoreksja to patologiczna fiksacja na punkcie spożywania wyłącznie zdrowej i biologicznie czystej żywności. Chory skupia się na wybieraniu jedynie produktów wysokiej jakości, uznawanych przez siebie jako zdrowe.

Zaburzenie to przeważnie zaczyna się niewinnie, od chęci wprowadzenia bardziej prozdrowotnego trybu życia lub uniknięcia choroby. Ortorektyk stopniowo wprowadza „zdrowe nawyki” do swojej diety, eliminując produkty typu fast food, zawierające duże ilości tłuszczu, cukier, konserwanty i inne dodatki chemiczne postrzegane jako niezdrowe. Jako produkty, które należy wyeliminować z jadłospisu ortorektycy uznają: słodycze – główne źródło cukru; mięso – tłuste, faszerowane antybiotykami; ryby – kumulujące metale ciężkie; a nawet pewne warzywa i owoce – powodujące wzdęcia oraz skażone pestycydami i azotanami. Spożywane są produkty naturalne, ekologiczne, bez dodatków substancji konserwujących, barwiących i wzmacniających smak i zapach. Na początku choremu faktycznie zależy na poprawie samopoczucia i stanu zdrowia, jednak poprzez nadmierną i skrajną dbałością o jakość spożywanych produktów przeradza się to w obsesję. Ortorektyk na początku rezygnuje ze spożywania produktów potencjalnie szkodliwych, następnie wyklucza kolejne produkty, a lista niedozwolonej żywności się wydłuża. Asortyment tradycyjnych sklepów staje się niewystarczający, chory wybiera sklepy ekologiczne, ze zdrową żywnością, a nawet sam stara się uprawiać warzywa i przyprawy, aby mieć pewność co do ich „czystości”. Jednak stopniowo lista produktów zakazanych powiększa się, a finalnie dieta osoby chorej na ortoreksję opiera się tylko na kilku „bezpiecznych” produktach żywnościowych. Takie obostrzenia żywieniowe prowadzą do niedoborów witamin i składników mineralnych, a przez to do pogorszenia stanu zdrowia.

Charakterystyka ortorektyka

Uważa się, iż ortoreksja jest charakterystyczna dla populacji ludzi bogatych, którzy mogą pozwolić sobie na zakup drogiej, wysokiej jakości żywności ekologicznej, uznawanej za zdrową. Najczęściej dotyka osób wykształconych, przeważnie zamożnych, w średnim wieku (20-40 lat). Istnieje hipoteza, iż zaburzenie to dotyczy nowoczesnych, zamożnych kobiet. Niektóre badania sugerują jednak, iż częściej zaburzenie te występuje u osób o niższym poziomie wykształcenia. Ortoreksja występuje zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Na podstawie badań stwierdzono, że w pewnych grupach społecznych odnotowuje się większe ryzyko rozwoju zaburzenia – pewnego rodzaje predyspozycje wynikające z pełnionego przez nie zawodu. Są to osoby uprawiające sport – gimnastycy, kulturyści, tancerze; lekarze oraz studenci medycyny; dietetycy; artyści oraz osoby ćwiczący jogę. W ogólnej populacji rozpowszechnienie tej choroby szacuje się na 0,5 do 6,9%, a wśród wyżej wymienionych grup odsetek ten wynosi nawet od około 32% (tancerze baletowi) do około 96% (praktycy ashtanga yoga).

Osoby cierpiące na ortoreksje są perfekcjonistami i dążą do wyznaczonego sobie celu. Wierzą, że dbając o jakość swojej diety uchronią się od chorób cywilizacyjnych. Jednak to zdrowe jedzenie i skupienie się na jego wartości prowadzi do rozwoju chorób wynikających z niedoborów pokarmowych. Ortoreksja, podobnie jak inne zaburzenia odżywiania, cechuje się obsesyjnym charakterem, jednak ortorektyk nie dąży do redukcji masy ciała i nie skupia się na wyglądzie, a jego fiksacja dotyczy jakości spożytej żywności. Choroba ta przejawia się w przestrzeganiu ścisłego rygoru diety oraz brakiem zrozumienia dla osób odżywiających się inaczej. Sumienne przestrzeganie narzuconych zasad reżimu powoduje wzrost poczucia własnej wartości, dzięki czemu chory czuje się lepszy od innych osób. W przypadku złamania zasad diety ortorektyk odczuwa silne poczucie winy i karze się, najczęściej stosując większe ograniczenia – eliminując kolejny produkt ze swojego jadłospisu lub stosując głodówkę. W ekstremalnych przypadkach osoby chore całkowicie rezygnują ze spożywania żywności, uznając ją za niebezpieczną dla zdrowia i piją jedynie wyselekcjonowaną wodę.

Dla osoby cierpiącej z powodu tej choroby zdrowe odżywianie staje się priorytetem, a pozostałe dziedziny życia spadają na dalszy plan. Ortorektyk wiele godzin spędza na planowaniu swoich posiłków, nawet z kilkudniowym wyprzedzeniem. Unika spożywania niektórych produktów, nie stosuje wybranych technik obróbki kulinarnej (np. smażenia, duszenia, mrożenia). Dla chorego zupełnie nie liczy się smak potrawy, jedynie jego rzekoma wartość odżywcza. Ogromną uwagę przykłada do estetyki posiłków oraz higieny przechowywania produktów spożywczych. Dokładnie analizuje skład i pochodzenie danego produktu, np. czy ser został wyprodukowany od krów faszerowanych hormonami, czy do jogurtu został dodany sztuczny barwnik. Przygotowywanie posiłków staje się niezwykle ważnym codziennym rytuałem. Wszystko to wynika z silnej potrzeby kontroli nad jedzeniem oraz własnym ciałem i zdrowiem oraz obawą przed możliwością zachorowania. Osoba chora odczuwa lęk i niepewność przed spożywaniem posiłków, których składu ani sposobu przygotowania nie zna, dlatego na spotkania zabiera własne pożywienie, i często ogranicza wyjścia ze znajomymi.

Zdrowe odżywianie staje się filozofią życia, a odpowiedni wybór produktów wysokiej jakości staje się jego jedynym celem i sensem. Ortoreksja jest przeszkodą w normalnym funkcjonowaniu chorego – tematyka żywienia staje się wyłącznym tematem rozmów i zainteresowań. Silne przekonanie o prozdrowotnym i szkodliwym działaniu poszczególnych produktów lub składników pokarmowych utrudnia luźną konwersację z innymi, wiąże się też z uczuciem „wyższości” swojego stylu życia nad osobami spożywającymi normalną żywność. Rozmowy na temat jedzenia prowadzą do powstawania konfliktów, a ich unikanie w efekcie do wycofania się z kontaktów towarzyskich. Ortorektyk izoluje się, posiłki spożywa w samotności i w wielkim skupieniu.

Kryteria diagnostyczne ortoreksji

Jakie kryteria trzeba spełnić, aby można było mówić o ortoreksji? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi, w nauce wskazuje się jednak cechy, na które należy zwrócić uwagę chcąc zdiagnozować to zaburzenie odżywiania. Według Donini (2004) istnieją 4 warunki, które charakteryzują ortorektyka. Są to: osobowość obsesyjno-kompulsywna, przesadne przywiązanie do zdrowego sposobu odżywiania, stały charakter zaburzenia oraz wykazanie negatywnych skutków diety na jakość życia chorego.

Zgodnie z założeniami Bratmana, ortorektyk unika niektórych pokarmów i sposobów obróbki kulinarnej, obsesyjnie skupia się na jakości oraz sposobie przygotowania posiłków, przestrzega zasad dotyczących walorów estetycznych oraz składu pożywienia. W patologiczny sposób zaabsorbowany jest planowaniem posiłków, kupowaniem żywności i studiowaniem etykiet, a każde odstępstwo od restrykcyjnej diety wiąże się z wyrzutami sumienia, powodującymi zaostrzenie ograniczeń. W konsekwencji zaburzenia pogarszają się relacje towarzyskie, stan zdrowia oraz podejście do pracy. Lekarz ten opracował listę 10 pytań, na które należy udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie” i na jej podstawie diagnozuje się chorobę. Co najmniej cztery odpowiedzi twierdzące oznaczają występowanie ortoreksji.

KWESTIONARIUSZ BRATMAN I KNIGHT (2000)

1. Zaabsorbowanie (w tym kompulsja)

• Czy poświęcasz ponad trzy godziny dziennie na myślenie o zdrowym odżywianiu?
• Czy planujesz posiłki dzień wcześniej?

2. Iluzoryczna kontrola:

• Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania płynące z jedzenia, aby jeść to, co uważasz za właściwe?
• Czy ważniejsze jest dla Ciebie to, co jesz, niż przyjemność płynąca z jedzenia?
• Czy kiedy jesz zgodnie z przekonaniami, masz poczucie całkowitej kontroli?

3. Tolerancja:

• Czy jesteś coraz bardziej surowy w stosunku do siebie?

4. Negatywne konsekwencje:

• Czy wraz z poprawą jakości diety wystąpiło u Ciebie pogorszenie jakości życia?
• Czy Twój sposób odżywiania izoluje Cię od społeczeństwa?

5. Symptomy odstawienia:

• Czy masz poczucie winy lub czujesz do siebie odrazę w przypadku odstępstwa od diety?

6. Obniżona samoocena:

• Czy uważasz, że Twoja samoocena wzrasta, kiedy jesz zdrową żywność? Czy potępiasz ludzi, którzy nie odżywiają się zdrowo?

Stworzono również kwestionariusz o nazwie ORTO 15, który ocenia skłonność do zachowań ortorektycznych. Odpowiedzi udziela się w skali typu Likerta (zawsze, często, czasem nigdy), a im niższy okaże się wynik testu, tym zachowania prozdrowotne są bardziej niebezpieczne (ortorektyczne).

Przyczyny ortoreksji

Uwarunkowania ortoreksji są złożone, uważa się że są pewne cechy charakteru, jednostki chorobowe, wpływy mediów oraz determinanty rodzinne, które zwiększają ryzyko zachorowania. Osobowość może predysponować do wystąpienia choroby – najbardziej narażeni na jej rozwój są perfekcjoniści, o obniżonej samoocenie, osoby nie odczuwające kontroli nad własnym życiem. Stosowanie radykalnej diety daje złudne poczuje panowania nad sytuacją oraz bezpieczeństwa. Występowanie chorób wymagających dietoterapii przez zbyt restrykcyjne podejście do zaleceń również może wywołać ortoreksję. Wśród rodzin, gdzie członkowie mają obsesję na punkcie zdrowego żywienia, dzieci mogą cierpieć z powodu ortoreksji.

Zaburzenie odżywiania jakim jest ortoreksja rozwija się niewinnie, nie wykazując żadnych charakterystycznych objawów. Przeważnie, decyzja o zwróceniu uwagi na dietę, zapada pod wpływem dolegliwości żołądkowych lub wystąpieniem alergii pokarmowej. Czasem motywacją do zdrowszego odżywiania się jest chęć poprawy stanu zdrowia, pokonanie choroby przewlekłej lub inspiracja z programu telewizyjnego lub z mediów społecznościowych. Ortorektycy uważają, że dbanie o jakość żywności pomoże uniknąć chorób oraz wzmocni organizm. Dbanie o swoje zdrowie i jakość żywności nie powinna wzbudzać podejrzeń i niepokoju, tym bardziej, że często, na początku, faktycznie obserwuje się poprawę kondycji skóry, wysmuklenie sylwetki oraz lepsze zdrowie u osób na diecie. Jednak, na skutek reżimu żywieniowego, dochodzi do osłabienia, wyniszczenia i obniżenia masy ciała, wystąpienia niedoborów oraz schorzeń na ich tle i to powinno być sygnałem alarmowym dla bliskich osoby cierpiącej na to zaburzenie. W wielu przypadkach przyczyną rozwoju ortoreksji jest nadmierna dbałość o zdrowie. Zaobserwowano, że wśród ortorektyków największy odsetek stanowią osoby, które są skupione na sobie i dążą do perfekcji. Zaburzenie to ma również podłoże psychologiczne – pustka w życiu osobistym jest zapełniana dbałością o spożywane produkty i koncentracją nad jadłospisem. Ortorektycy chcą mieć całkowitą kontrolę nad swoim wyglądem, a nawet nad procesami starzenia się organizmu.

Konsekwencje ortoreksji

W diecie ortorektyka występuje niedobór białka, tłuszczów, węglowodanów, witamin oraz składników mineralnych, dlatego też jest narażony na choroby związane z niewłaściwym żywieniem. Istnieje wiele fizycznych i psychicznych skutków ortoreksji. Długotrwałe spożywanie niedostatecznej ilości pożywienia, a przez to niedostarczanie niezbędnych składników odżywczych sprawia, że ortoreksja oddziałuje na psychikę chorego. W organizmie zachodzą zmiany biochemiczne, które wpływają na myśli, uczucia i zachowanie. Często podawanymi objawami ortoreksji jest rozdrażnienie, apatia, zawroty i bóle głowy oraz obniżenie koncentracji. Obserwuje się również problemy z pamięcią, z utrzymaniem równowagi. Chory ma pogorszone samopoczucie, odczuwa stany depresyjne, a u kobiet może dość do zachwiania, a nawet całkowitego zatrzymania miesiączkowania (organizm nie jest w stanie wytworzyć dostatecznej ilości estrogenów). Ortorektycy cierpią z powodu spadku odporności i niedokrwistości (niedobór żelaza i cynku), osteoporozę (brak wapnia i fosforu), choroby układu krążenia, nadciśnienie i mają nieprawidłowe wyniki morfologii: niedobór płytek krwi, białych i czerwonych krwinek. Do powikłań ortoreksji można zaliczyć również barykardię, hiponatremię, kwasicę metaboliczną oraz niedobór testosteronu. W skrajnych przypadkach ortoreksja może spowodować śmierć.

Jak leczyć ortoreksję?

Jak w pozostałych przypadkach zaburzeń odżywiania, zaleca się terapię kompleksową. Niezbędna jest współpraca specjalistów z zakresu psychoterapii, dietoterapii oraz edukacji żywieniowej. Czasami wymagana jest farmakoterapia – zaobserwowano skuteczność inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny oraz leków przeciwpsychotycznych. W przypadkach skrajnego niedożywienia wskazana jest hospitalizacja. Leczenie powinno być indywidualne, nastawione na konkretnego chorego – jego objawy i skutki spowodowane zaburzeniem. Jeśli chodzi o dietoterapię, to należy ułożyć zbilansowany jadłospis, który uzupełni powstałe niedobory żywieniowe. Niezwykle istotna jest też reedukacja żywieniowa, czyli walka z głęboko zakorzenionymi przekonaniami pacjenta. Wskazane są techniki relaksacji, przydatne w kontrolowaniu uczucia lęku związanego ze spożywaniem posiłków oraz troski o zdrowie. Leczenie ortorektyka może być bardzo trudne – osoba taka zna wiele aspektów zdrowego odżywiania i może być przekonana o ich wyższości. Jednak systematyczna współpraca może przynieść sukces.

Ortoreksja a anoreksja – co łączy i różni te choroby?

W przypadku anoreksji i bulimii stosunkowo łatwo zdiagnozować chorobę, a skutki są zauważalne gołym okiem, natomiast w przypadku ortoreksji jest to znacznie bardziej skomplikowane. Ciężko rozróżnić zdrowe zainteresowanie żywnością a fiksację. Istnieją pewne cechy, które są wspólne dla ortoreksji i anoreksji, oraz takie, które są całkowicie rozbieżne.

Zarówno chorzy na anoreksję, jak i ortoreksję bardzo dbają o przestrzeganie rygorystycznej diety, a każde odstępstwo jest karane. Anorektycy ograniczają ilość spożytego pokarmu, a ortorektycy wykluczają kolejny produkt z jadłospisu. W obydwu zaburzeniach dochodzi do skrajnego niedożywienia i wyniszczenia organizmu. Cechą wspólną obu chorób jest obsesja na punkcie jedzenia oraz ciągłe myślenie o żywności i spożywaniu posiłków.

Ortorektyk, w przeciwieństwie do anorektyka nie stara się obsesyjnie osiągnąć szczupłej sylwetki. Ortorektyk koncentruje się na jakości jedzenia, a anorektyk na ilości spożywanej żywności. Osoby cierpiące na ortoreksję nie zawsze są młode, jak w przypadku chorych na anoreksję. Jednak istnieją przypadki ortoreksji u młodzieży. Anorektycy to osoby młode, dojrzewające, które większą wagę przywiązują do wyglądu, nie zależy im na zdrowiu, tylko na figurze. Osoba chora na ortoreksję zwykle ma prawidłową masę ciała, czasem lekką nadwagę lub niedowagę, jednak z czasem dochodzi do utraty kilogramów, a podstawowym celem stosowania diety jest zachowanie zdrowia. Osoby cierpiące na ortoreksję bezustannie myślą o tym, co mogą zjeść i jak skomponować zdrowy posiłek, a cierpiący na anoreksję nieustannie myślą o tym, jak uniknąć jedzenia. Anorektycy prawie całkowicie rezygnują ze spożywania posiłków, a ortorektycy starają się jeść regularnie, kilka razy dziennie. Chorzy na anoreksję potrzebują akceptacji świata zewnętrznego, natomiast ortorektycy przeciwnie, często sami unikają kontaktu z innymi.

Podsumowanie

Zdrowe nawyki żywieniowe są niezwykle ważne dla zachowania pełni zdrowia, dobrego samopoczucia oraz zgrabnej sylwetki. Jednak obsesyjne skupianie się na jakości produktów spożywczych oraz nadmierne restrykcje dietetyczne mogą doprowadzić do zaburzeń odżywiania. Warto zastanowić się nad słowami wspominanego wcześniej specjalisty Stevena Bratmana: „lepiej jeść pizzę z przyjaciółmi niż chrupać kiełki w samotności”. Nie warto tracić zdrowia oraz przyjaciół dla idei, która chociaż może się wydawać słuszna powoli doprowadza do utraty zdrowia i wyniszczenia. W przypadku wątpliwości, czy zdrowe odżywianie i dbanie o jakość posiłków nie przeradza się w obsesje warto zrobić sobie wyżej wymienione testy i wybrać się do specjalisty, który pomoże rozwiać wszelkie wątpliwości.

1. M. – Dietetyk Therascience Polska

Bibliografia

1. Bratman S., Knight D., Health Food Junkies. Orthorexia nervosa: Overcoming the Obsession with Healthful Eating, New York 2000.
2. Brytek-Matera A., Orthorexia nervosa – an eating disorder, obsessive − compulsive disorder or disturbed eating habit?„Archives of Psychiatry and Psychotherapy” 1, 2012, 55–60.
3. Dittfeld A., Koszowska A., Fizia K., Ziora K. i wsp., Ortoreksja – nowe zaburzenie odżywiania, „Ann. Acad. Med. Siles.” 67, 6, 2013, 393−399.
4. Gubiec E., Stetkiewicz-Lewandowicz E., Rasmus P. i wsp., Problem ortoreksji w grupie studentów kierunku dietetyka, „Med Og Nauk Zdr.” 21(1), 2015, 95–100.
5. Håman L., Barker-Ruchti N., Patriksson G. i wsp., Orthorexia nervosa: An integrative literature review of a lifestyle syndrome, „Int. Jour. Qual. Stud. Health Well-being” 10, 2015, 3402.
6. Janas-Kozik M. i wsp., Ortoreksja – nowe rozpoznanie?, „Psychiatria Polska” (3) 2012, s. 446-447.
7. Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M. i wsp., Ortoreksja – nowe rozpoznanie?„Psychiatria Polska” XLVI, 3, 2012, 441–450.
8. Kędra E., Zaburzenia odżywiania – znak naszych czasów, „Pielęgniarstwo i zdrowie publiczne” (1, 2) 2011, s. 169-175.
9. Koven N.S., Abry A.W., The clinical basis of orthorexia nervosa: emerging perspectives, „Neuropsychiatric Disease and Treatment” 11, 2015, 385–394.
10. Kratina K, Orthorexia nervosa, National Eating Dosorders Association, 2006, http://www.counseling.iastate.edu/sites/default/files/uploads/handout p11&12 Orthorexia.pdf .
11. Niewiadomska I., Kulik A., Hajduk A., Jedzenie, Lublin 2005.
12. Rogers P. J., Smit H. J., Food Craving and Food «Addiction»: A Critical Review of the Evidence From a Biopsychological Perspective, “Pharmacology, Biochemistry and Behavior” (66) 2000, p. 3-14.
13. Zamora M.L.S., Bonaechea B.B., Sanchez F.G. i wsp., Orthorexia nervosa. A New eating behavior disorder, „Actas Esp. Psiquiatr” 33(1), 2005, 66−68.
14. http://wspolczesnadietetyka.pl/psychodietetyka/ortoreksja-moda-czy-zaburzenie

Treści które mogą Cię zainteresować