Dieta ketogeniczna – jej zasady, efekty, jadłospis

Dieta ketogeniczna – jej zasady, efekty, jadłospis

Dieta ketogeniczna (ketogenna, ketonowa; ang. ketogenic diet – w skrócie keto diet) może kojarzyć się z dietą osób chorych na padaczkę lekooporną. Na przestrzeni ostatnich 15 lat dieta ketonowa zyskała na popularności dzięki jej imponującym efektom w redukcji zbędnych kilogramów. Podstawą tej diety jest drastyczne ograniczenie węglowodanów, co wiąże się z brakiem paliwa  (glukozy), dla komórek, „zmuszając” w ten sposób organizm do czerpania energii z innego źródła, a więc z tłuszczu, pochodzącego zarówno z zapasów ustrojowych, jak i z żywności. Organizm wtedy wytwarza tak zwane ciała ketonowe, w procesie zwanym ketogenezą. Związki te są korzystne między innymi dlatego, że hamują odczuwanie głodu. Jest to jeden z powodów sukcesu tej diety.

Co to jest dieta ketogeniczna

Najogólniej mówiąc, dieta ketonowa jest dietą niskowęglowodanową (poniżej 50 g węglowodanów dziennie), najczęściej też wysokotłuszczową, z umiarkowaną zawartością białka.  Różne rodzaje diety ektogenicznej opisane zostaną w dalszej części tego artykułu.

Dieta ta została opracowana w latach 20. XX wieku przez dr Russella Wildera ze słynnej kliniki Mayo. Była powszechnie stosowana jako alternatywna lub wspomagająca metoda leczenia padaczki opornej na działanie leków, zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Zauważono, że naśladuje zmiany biochemiczne zachodzące podczas okresu głodzenia, kiedy ciała ketonowe stają się pierwszorzędnym paliwem dla potrzeb energetycznych mózgu. Od tamtej pory jest stosowana w różnych jednostkach chorobowych, m.in. w otyłości.

W literaturze można spotkać się z różnymi wersjami diet ketogenicznych, mającymi mniejsze bądź większe zastosowanie kliniczne. Są to:

• klasyczna dieta ketogenna – oparta na długołańcuchowych kwasach tłuszczowych (ang. long-chain triglycerides, LCT); opracowana przez dr Wilder’a w 1921 roku. Pokrywa 75% zapotrzebowania energetycznego człowieka, w tym od 75% do 90% wartości energetycznej pochodzi z tłuszczu, a pozostała część z węglowodanów (około 3%) i z protein (około 7%). Stosunek tłuszczów do węglowodanów i białka wynosi 3 lub 4 do 1, to znaczy, że na każdy 1g węglowodanów i białek przypadają 3-4 g tłuszczu.
• Dieta ketogenna MCT(ang. medium-chain triglycerides, pl. średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe) – część długołańcuchowych kwasów tłuszczowych jest zastąpiona kwasami tłuszczowymi MCT. Została wprowadzona przez Huttenlocher’a w 1971 roku. W 100% pokrywa zapotrzebowanie organizmu na energię; czasami może dostarczać nawet 150%. Zawiera większe ilości węglowodanów i protein, a mniejsze tłuszczu. Główne źródło energii powinny stanowić MCT (40-60% energii), następnie węglowodany (19% energii), inne tłuszcze pokarmowe (od 11% do 31% energii), a najmniej – białka (10% energii). Stopień ketogenezy jest większy, w porównaniu do klasycznej diety ketogenicznej. Jest rzadziej stosowana, gdyż jest gorzej tolerowana przez pacjentów (niepożądane działania żołądkowo-jelitowe).
• Modyfikowana dieta MCT– zaprojektowana w celu zmniejszenia powyższych dolegliwości. 30% energii pochodzi z kwasów MCT i 30% z kwasów LCT.
• Dieta ketogenna z dodatkiem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) – ma działanie hipocholesterolemiczne.
• Dieta ketogenna o niskim indeksie glikemicznym– dozwolona jest wyłącznie żywność o indeksie glikemicznym poniżej 50, w ilości od 40 g do 60 g dziennie, w celu utrzymania prawidłowego stężenia glukozy we krwi. Została opublikowana przez dr Thiele’a w 2005 roku.
• Modyfikowana dieta Atkinsa– została opracowana w 2003 roku, gdy zauważono zmniejszone występowanie napadów drgawkowych u pacjentów stosujących dietę Atkinsa (bogatobiałkowa i ubogowęglowodanowa). Początkowe dziennie spożycie sacharydów wynosi około 10 g, dochodząc do 15-20 g na dobę po 1-3 miesiącach jej stosowania. Zwykle nie ma ograniczeń co do jej kaloryczności.

Patrząc na terminologię słowa „dieta ketogenna”, można do niej zaliczyć również inne diety wywierające efekt ketogenny (produkcja ciał ketonowych), a więc diety wysokobiałkowe i niskowęglowodanowe z małą lub wysoką zawartością tłuszczu. Przykładami są dieta Dukana oraz metoda Lignaform. Cieszą się one dużą popularnością, zwłaszcza w środowisku osób chcących osiągnąć szybkie i spektakularne efekty.

Jak zacząć dietę ketogeniczną

Przed rozpoczęciem diety ketonowej należy skonsultować się z lekarzem bądź dietetykiem w celu wykluczenia występowania zaburzeń metabolicznych, tj. zaburzenia metabolizmu kwasów tłuszczowych lub niedobór karnityny, które mogą być przeciwwskazaniem do jej stosowania. Specjalista powinien zlecić wykonanie badań laboratoryjnych w celu skontrolowania stanu zdrowia pacjenta. Najważniejsze to: morfologia krwi, stężenie elektrolitów, mocznika, kwasu moczowego, kreatyniny i glukozy oraz próby wątrobowe (ALT, AST oraz γ-GTP). Badania te trzeba powtarzać co jakiś czas.

Bardzo ważne jest, aby w trakcie całej diety być pod opieką dietetyka, który ułoży zindywidualizowany jadłospis, składający się z różnorodnych produktów i dopasowany do potrzeb pacjenta. Pozwoli to osiągnąć zamierzony cel: w przypadku utraty masy ciała schudnąć w sposób skuteczny, bezpieczny i bez efektu jo-jo bądź innych groźniejszych skutków zdrowotnych.

Zasady diety ketogenicznej

W okresie skrajnego braku pokarmu dochodzi do stanu ketozy. Jest to fizjologiczna, prymitywna reakcja adaptacyjna organizmu, niezbędna do przeżycia, podczas której zwiększone jest wytwarzanie w wątrobie różnych produktów ubocznych katabolizmu tkanki tłuszczowej, zwanych ciałami ketonowymi. Są one alternatywnym materiałem odżywczym dla komórek.

Dostarczanie znikomych ilości glukozy prowadzi do niskiego jej stężenia we krwi. To z kolei pobudza wątrobową glukoneogenezę lub glikogenolizę. Jeżeli taki stan będzie się utrzymywać, zapasy glikogenu (zapasowej formy glukozy) ulegną wyczerpaniu i zacznie się tak zwana β-oksydacja kwasów tłuszczowych, czyli prościej mówiąc, ich rozpad.

W przypadku głodówki powstałe kwasy tłuszczowe pochodzą z triacylogliceroli zmagazynowanych w tkance tłuszczowej, natomiast w przypadku „tradycyjnych” wersji diety ketogennej, tzn. bogatotłuszczowych, głownie z triacylogliceroli zawartych w pokarmach. Ulegają one degradacji w mitochondrium, wytwarzając w wyniku różnych reakcji biochemicznych acylokoenzym A (acylo-CoA), który następnie jest przekształcany do acetylokoenzymu A (acetylo-CoA). Ten ostatni koenzym jest niezbędny do prawidłowego przebiegu cyklu Krebsa, w wyniku czego powstaje bardzo ważny związek – trójfosforan adenozyny (ang. adenosine triphosphate, ATP), służący jako główne źródło energetyczne komórek. Nadmiar tego koenzymu w wątrobie, wynikający z nasilonego katabolizmu kwasów tłuszczowych, prowadzi do jego przemiany w acetooctan i β-hydroksymaślan. Opisany proces określa się mianem ketogenezy. Te związki oraz aceton nazywane są ciałami ketonowymi, które jak już wspomniano wykorzystywane są w celach energetycznych organizmu w sytuacji nieobecności glukozy.

Klasyczna dieta ketonowa poprzedzana jest okresem postu oraz ograniczenia przyjmowania płynów, aż do momentu pojawienia się w moczu ciał ketonowych. Następnie wprowadza się, jak już wspomniano, dietę bogatotłuszczową, niskowęglowodanową o wystarczającej ilości białka.

Warto mieć na uwadze, iż w trakcie stosowania diet ketonowych, zalecane jest rutynowe przyjmowanie suplementów: składników mineralnych (magnezu, wapnia, cynku) oraz witamin (D, C, z grupy B), z uwagi na ich duże ograniczenia w jadłospisie.

Efekty diety ketogenicznej

Oprócz epilepsji i odchudzania, dieta ketonowa znalazła zastosowanie także w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych, autyzmie, depresji, nadpobudliwości, migrenie, nowotworach, normalizacji stężenia glukozy i insuliny we krwi.

W początkowym stadium diety ketonowej duża utrata masy ciała wynika przede wszystkim z utraty wody spowodowanej spalaniem glikogenu oraz ze zwiększoną diurezą. Następnie dochodzi do rozkładu tkanki tłuszczowej. Na starcie proces redukcji masy ciała zachodzi bardzo dynamicznie, a później coraz wolniej. Utrata beztłuszczowej masy ciała, czyli m.in. mięśni, jest niewielka, zwłaszcza w przypadku diet wysokobiałkowych.

Zaletą keto diet jak już wspomniano jest szybkie chudnięcie oraz brak uczucia głodu, który zawdzięcza się ciałom ketonowym. Ponadto, mają one działanie psychostymulujące. Dzięki temu po okresie adaptacji organizmu osoby na tej diecie czują euforię, poprawia im się samopoczucie, koncentracja, są pełni sił. Poza tym, wysokie spożycie białka (w przypadku diet wysokobiałkowych) daje uczucie nasycenia oraz chroni masę mięśniową. Reasumując, już w ciągu pierwszego tygodnia stosowania tej diety następuje szybka utrata zbędnych kilogramów, ale również poprawa nastroju.

Diety ketonowe są dietami restrykcyjnymi zarówno pod względem kalorycznym, jak i obecności konkretnych grup produktów, dlatego STOPNIOWE wprowadzanie produktów, które wcześniej wykluczono z menu, ma ogromne znaczenie w utrzymaniu osiągniętych celów i uniknięciu efektu jo-jo.

Kolejnym następstwem niewłaściwego stosowania tych diet jest zakwaszenie organizmu, czego objawami są m.in. zmęczenie, spadek łaknienia, trudności z oddawaniem stolca, bóle brzucha i/ lub głowy, oddech i pot o charakterystycznej woni acetonu. Zarówno w przypadku wysokotłuszczowych, jak i bogatobiałkowych diet, występuje wzmożona geneza ciał ketonowych, które mają kwaśny odczyn. W celu alkalizowania ustroju i zniwelowania niepożądanych skutków ubocznych ważna jest codzienna suplementacja preparatami zawierającymi elektrolity (wapń, potas, magnez),

Nieprawidłowe stosowanie jakiejkolwiek diety, bez opieki specjalisty może się wiązać z pewnymi zagrożeniami. Diety ketogenne są dietami ubogowęglowodanowymi, z niewielką, a niektóre ze znikomą ilością warzyw, owoców i produktów zbożowych. Może to doprowadzić do niedoboru błonnika pokarmowego, witamin i składników mineralnych, sprzyjając m.in. zaparciom, hemoroidom, kwasicy i hipoglikemii.

Duża grupa osób dowiadując się, iż diety te są wysokotłuszczowe, zaczyna spożywać ogromne ilości tłuszczu, zwłaszcza zwierzęcego, będącego źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Taki sposób żywienia przez dłuższy czas może doprowadzić m.in. do dyslipidemii, zwiększając ryzyko chorób serca. Kolejnymi objawami niepożądanymi są hipoproteinemia, podwyższone stężenie enzymów wątrobowych, kamica żółciowa i nerkowa, urata i/ lub przyrost masy ciała, anemia, osteoporoza oraz choroby wątroby.

Podsumowując, ogromne znaczenie ma prawidłowe przestrzeganie zaleceń dietetyka lub lekarza, aby nie doprowadzić do powyższych zagrożeń.

Co jeść na diecie ketogenicznej

Jadłospis diety ketogenicznej powinien obejmować trzy posiłki dziennie, gdzie każdy z nich dostarcza podobną ilość tłuszczu, węglowodanów i protein. Dodatkowo w diecie mogą występować dwie przekąski w ciągu dnia, w zależności od indywidualnych potrzeb jednostki.

W przypadku „tradycyjnych” wersji diet ketonowych, większość zapotrzebowania na tłuszcze pokrywają oleje (np. słonecznikowy, oliwa z oliwek, kokosowy, MCT), masło, margaryna, majonez, ser topiony, tłusta śmietana i emulsje tłuszczowe. Białko musi być wysokowartościowe, a więc zalecane jest dobrej jakości mięso, drób, wędliny, ryby, jaja, tłuste sery, zapewniając w ten sposób odpowiedny wzrost i odbudowę tkanek. Jeśli chodzi o węglowodany, dozwolone są małe porcje warzyw i owoców, dzięki temu dostarczany jest m.in. błonnik, witaminy i składniki mineralne. Żywność bogata w cukry naturalnie występujące lub dodane jest zakazana (tabela). W poniższej tabeli umieszczono wskazane i niezalecane na diecie ketogenicznej.

Tabela. Żywność wskazana i niezalecana w diecie ketogennej

Produkty znajdujące się w tabeli są przykładem, to znaczy, że wszystko zależy od wielkości porcji i stężenia ciał ketonowych we krwi pacjenta. Można więc włączyć do menu produkty, które teoretycznie należą do zakazanych, takie jak, pieczywo, mleko, makaron, ryż, owoce, w zależności od indywidualnej adaptacji organizmu. Dzięki temu stosowanie diety jest mniej uciążliwe. Układanie diety ketogenicznej, zwłaszcza wysokotłuszczowej, wymaga sporo czasu, tak aby w każdym posiłku była prawie identyczna zawartość makroskładników i oczywiście była smaczna.

Przykładowy 1-dniowy jadłospis diety ketogennej wysokotłuszczowej

Terapia ketogeniczna

Co to jest terapia ketogeniczna?

Nie należy mylić pojęcia „terapia ketogeniczna” z „dietą ketogeniczną”; są to dwa różne terminy. Mają natomiast wspólny cel: osiągnięcie stanu ketozy. Idea terapii ketogenicznej powstała ponad 40 lat temu, kiedy zauważono, iż dożylna podaż roztworu z aminokwasów znacznie ograniczała utratę białek ustrojowych.

Terapia ketogeniczna jest nieinwazyjnym, krótkoterminowym leczeniem otyłości, opracowanym w Katedrze Chirurgii Paride Stefanini Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie. Polega na stosowaniu żywienia dożołądkowego przez 10 dni (maksymalny czas trwania jednego cyklu). Procedura ta musi przebiegać pod opieką lekarza i dietetyka klinicznego.

Niskokaloryczna mieszanina, składająca się z 50-60 g białka o wysokiej wartości biologicznej (białka serwatkowe), witamin i elektrolitów (sód, fosfor, magnez, potas), podawana jest przez nos do żołądka za pomocą zgłębnika nosowo-żołądkowego. Jest on podłączony z pompą umożliwiającą wlew ciągły, to znaczy przez 24 godziny na dobę. Przed podaniem roztworu za pomocą badania rentgenowskiego sprawdza się prawidłowość ułożenia sondy. Pompa jest przenośna, a zgłębnik cienki i przezroczysty, pozwalając pacjentowi podczas terapii normalnie żyć, bez skrępowania czy poczucia wstydu.

Aby zapewnić ciągłą ketozę w trakcie całej terapii jest całkowity zakaz przyjmowania pokarmów doustnie. Dozwolone jest nieograniczone spożywanie pływów, takich jak woda mineralna, herbata, kawa i rumianek bez dodatku cukru bądź słodzików.

Efekty terapii ketogenicznej

Specjalnie przyrządzany roztwór bogaty w aminokwasy i pozbawiony glukozy powoduje spalanie własnych zapasów tłuszczowych, z minimalną utratą tkanki mięśniowej oraz eliminuje uczucie głodu. Jeden cykl terapii ketogenicznej pozwala na redukcję masy ciała 6-8%, a nawet 10%, z czego ponad połowę stanowi tkanka tłuszczowa. Oczywiście, chudnięcie jest kwestią indywidulaną, zależną np. od historii odchudzania pacjenta i jego stanu zdrowotnego.

Po zakończeniu pierwszego cyklu pacjent musi się zgłosić do odpowiedniego centrum w celu usunięcia sondy. Pacjent ma możliwość wyboru przez ile cykli terapii chciałby przejść. Ważne jest, aby pomiędzy cyklami był 10-dniowy odstęp. Należy stopniowo wprowadzać na nowo produkty do jadłospisu, gdyż szybki powrót do nawyków żywieniowych sprzed terapii, zwiększa ryzyko wystąpienia m.in. szoku metabolicznego oraz efektu jo-jo. Zalecana jest wtedy dieta normokaloryczna i ubogowęglowodanowa.

Opinie na temat stosowania terapii ketogenicznej w celu leczenia nadwagi i otyłości są sprzeczne. Swoje obawy wyraził m.in. dr Katz, dyrektor Centrum Badań Prewencyjnych Uniwersytetu Yale, określając ją złym i drastycznym pomysłem, polegającym na szybkiej utracie masy ciała w sposób niezdrowy.

Na podstawie obserwacji pacjentów stosujących tę terapię, stosując ją nie odczuwa się głodu, jednak, mogą pojawić takie skutki uboczne jak: zaparcia, osłabienie, nieprzyjemny zapach z ust, zgaga, mdłości i wymioty, ale też groźniejsze jak np. zwężenie przełyku, zapalenie płuc.

Ile kosztuje terapia ketogeniczna

Koszt terapii ketogenicznej obejmuje m.in. 3-godzinny kurs o zasadach metody, wizyty kontrolne, płyn odżywczy oraz środki przeczyszczające [14]. Wartość całej terapii ketogenicznej wynosi to około 1800 zł.

Odpowiedź na pytanie czy warto stosować terapię ketogeniczną w celu osiągnięcia wymarzonej sylwetki zostawiam Państwu do przemyśleń. Odnośnie diet ketogenicznych, ich wdrożenie powinno odbywać się pod ścisłym monitorowaniem dietetyka i lekarza. Samodzielne stosowanie takiej diety zwiększa prawdopodobieństwo występowania wyżej wymienionych skutków ubocznych.

W każdym przypadku, najlepszym sposobem odchudzania jest przestrzeganie zasad prawidłowego żywienia, najlepiej pod okiem dietetyka.

1. K. – Therascience Polska

Bibliografia

1. Kardasz M., Pawłowska D.: Dieta ketogenna jako terapia w lekoopornej dziecięcej epilepsji. Nowa Pediatria. 2009; 9; 79-89
2. Payne N.E., Cross H., Sander J.W. i wsp.: The ketogenic and related diets in adolescents and adults—A review. Epilepsia. 2011; 52; 1941–1948
3. Kossoff E.H, Hartman A.L.: Ketogenic Diets: New Advances for Metabolism-Based Therapies. Curr Opin Neurol. 2012; 25; 173–178
4. Nestle Health Science, https://www.nestlehealthscience.com/vitaflo/via/documents/ketogenic%20diet%20guidelines%20-%20part%201.pdf, 15/11/2017
5. Luat A.F., Coyle L., Kamat D.: The Ketogenic Diet: A Practical Guide for Pediatricians. PEDIATRIC ANNALS. 2016; 45; 446-450
6. Hames B.D., Hooper N.M.: Krótkie wykłady BIOCHEMIA. 2009, PWN
7. Phan N.: Ketogenic diet as a treatment for refractory epilepsy. Journal of Developmental Disabilities. 2007; 13; 189-204
8. Buda P., Wieteska-Klimczak A., Własienko A. i wsp.: Lipoid pneumonia — a case of refractory pneumonia in a child treated with ketogenic diet. Pneumonol. Alergol. Pol. 2013; 81; 448–452
9. Olszanecka-Glinianowicz M.: Rola diety bardzo niskokalorycznej (VLCD) w leczeniu otyłości. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2012; 8; 109-113
10. Cappello G., Franceschelli A., Cappello A. i wsp.: Ketogenic enteral nutrition as a treatment for obesity: short term and long term results from 19,000 patients. Nutrition & Metabolism. 2012; 9; 96
11. Ciborowska H.: Dietetyka: żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007
12. Cappello G., Franceschelli A. i wsp.: Weight loss and body composition changes following three sequential cycles of ketogenic enteral nutrition. Journal of Research in Medical Sciences: The Official Journal of Isfahan University of Medical Sciences. 2012; 17; 1114-1118
13. Healthpress, http://www.healthpress.gr/%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B1%CE%B9%CF%83%CE%B8%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE/diet-tube-%CE%B7-%CE%BD%CE%AD%CE%B1-%CE%B4%CE%AF%CE%B1%CE%B9%CF%84%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CF%85-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CE%AF-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B5/ 15/11/2017
14. Gianfranco Cappello: http://www.gianfranco-cappello.it/epazienti-obesi.html, 15/11/2017
15. Vimed: http://vimed.info/download/Odchudzanie%20przez%20sonde03.pdf, 15/11/2017

Treści które mogą Cię zainteresować