Otyłość – przyczyny i skutki

Otyłość – przyczyny i skutki

Przyczyny występowania nadwagi i otyłości

Otyłość jest chorobą o bardzo złożonej etiologii, na jej rozwój oddziałuje wiele czynników, m.in. behawioralne, środowiskowe i genetyczne. Determinanty te, występując jednocześnie, wpływają na stan równowagi energetycznej organizmu. Ogólnie uważa się, że stan zdrowia człowieka w dużej mierze zależy od środowiska oraz „genów”. Nie należy jednak zapominać o stylu życia, do którego zaliczyć można sposób odżywiania, często mający zasadniczy wpływ na sytuację zdrowotną. Szacuje się, iż styl życia w 50-60% determinuje stan zdrowia, czynniki środowiskowe w 20%, a pozostały odsetek przypisuje się systemowi ochrony zdrowia. Można więc wnioskować, iż leczenie otyłości poprzez dietę w połączeniu z trwałymi zmianami nawyków żywieniowych mogą znacznie poprawić stan zdrowia oraz samopoczucie osoby otyłej.

Behawioralne przyczyny otyłości

Do behawioralnych przyczyn powstawania nadmiernej masy ciała zalicza się przede wszystkim nieprawidłowy sposób żywienia, brak aktywności fizycznej lub jej niski poziom oraz niedostateczną ilość snu.

Najbardziej powszechną przyczyną nadwagi i otyłości jest długotrwały dodatni bilans energetyczny. Wynik bilansu jest dodatni, kiedy energia pochodząca ze spożytej żywności przewyższa energię wydatkowaną w ciągu dnia. Dzieje się tak wskutek popełniania błędów żywieniowych, m.in. przez spożywanie posiłków o zbyt wysokiej kaloryczności, słodzonych napojów, słonych przekąsek oraz produktów typu fast-food. Żywność tego rodzaju jest obfita w tłuszcz, w tym szkodliwe izomery trans kwasów tłuszczowych, sól, łatwo przyswajalne węglowodany. Powinno się unikać takich produktów w diecie.

Postęp techniki, który przyczynił się do wielu ułatwień życia codziennego, tj. windy, ruchome schody, piloty, przenośnie komputery, w znacznym stopniu ograniczył podejmowany przez człowieka wysiłek fizyczny. Korelacja pomiędzy brakiem regularnej aktywności fizycznej a występowaniem chorób przewlekłych jest niepodważalna. Ponadto siedzący tryb życia nie sprzyja zużywaniu nadmiernie zgromadzonej energii, przez co dochodzi do odkładania się tkanki tłuszczowej w organizmie. Badania przeprowadzone na populacji polskiej wykazały, że aż 70% dorosłych cechuje właśnie taki tryb życia – nie wykonują ćwiczeń fizycznych trwających więcej niż 30 min lub ćwiczą sporadycznie.

Sen jest bardzo ważnym aspektem dla zachowania optymalnego zdrowia, to właśnie w jego trakcie organizm może się zregenerować. Co więcej, niewysypianie się zaburza równowagę hormonalną: powoduje wzrost stężenia greliny (hormonu głodu) przy jednoczesnym spadku stężenia leptyny (hormonu sytości), co skutkuje zwiększonym łaknieniem.

Ponadto zaobserwowano zależność między występowaniem nadmiernej masy ciała a podejmowaniem kolejnych prób odchudzania poprzez stosowanie diet redukcyjnych. Ciągłe stosowanie diet redukcyjnych o bardzo ograniczonej kaloryczności, bez konsultacji ze specjalistą, zaburza podstawową przemianę materii i po jej zakończeniu lub przerwaniu może powodować ponowny przyrost masy ciała. Nawet jeśli dieta stosowana na własną rękę jest skuteczna i przynosi efekty, powinna prowadzić do trwałych zmian nawyków żywieniowych, a standardowa dieta powinna być wprowadzana stopniowo. W innym przypadku istnieje duże ryzyko powrotu niechcianych kilogramów, czasem z nawiązką (tzw. efekt jojo).

Środowiskowe przyczyny otyłości

Znaczący wpływ na sposób żywienia oraz wykształcenie nawyków żywieniowych mają rodzina, rówieśnicy oraz znajomi, którzy poprzez swoje postawy pośrednio oddziałują na wybory jednostki. Wcześniej, wykształcenie, poziom wiedzy oraz status finansowy rodziców w dużej mierze przyczyniają się do ukształtowania preferencji oraz przyzwyczajeń dzieci i nastolatków. Dzieci od młodych lat obserwują zwyczaje panujące w rodzinie: zarówno dotyczące jakości posiłków, sposobu ich przygotowania oraz celebracji spożywania, jak również sposobów spędzania wolnego czasu. Wykazano, iż dzieci, z rodzin w których rodzice często spożywają słodkie napoje, sięgają po nie trzykrotnie częściej, niż ich rówieśnicy. Z drugiej strony, zaobserwowano również lepszą jakość diety u dzieci z rodzin, w których zwyczajowo posiłki spożywa się wspólnie, w porównaniu do dzieci nieprzyzwyczajonych do takiej formy spożywania posiłków.

Na wybory żywieniowe pośrednio może oddziaływać menu restauracji i punktów gastronomicznych. Wszechobecna żywność typu fast food oferowana jest w formie gotowych zestawów zawierających np. kanapkę, frytki oraz słodki gazowany napój, a także możliwość ich powiększenia za niewielką dopłatą. Niska cena oraz krótki czas oczekiwania często okazują się czynnikiem decydującym o wyborze takich produktów. Nadmiernej konsumpcji sprzyjają większe porcje produktów, m.in. batony w rozmiarze XXL, chrupki w powiększonym opakowaniu, czy promocje typu „kup 3 płać za 2”. Z ekonomicznego punktu widzenia tego typu akcje marketingowe są opłacalne, jednak pod względem racjonalnego żywienia jest to negatywne zjawisko. Osoby korzystające z tego rodzaju ofert jednorazowo spożywają większą ilość energii.

Infrastruktura środowiska również może mieć swój udział w zapobieganiu rozwojowi nadwagi i otyłości. Sposób zagospodarowania przestrzeni może dawać możliwość aktywnego spędzania czasu – ścieżka rowerowa zachęci do jazdy na rowerze, np. na uczelnię czy do pracy, a boisko do gry w piłkę nożną na osiedlu do gier zespołowych w czasie wolnym.

Genetyczne przyczyny otyłości

Wpływ czynników genetycznych na występowanie otyłości nie jest do końca poznany. Zgodnie z aktualną wiedzą otyłość uwarunkowana jest wielogenowo i jej występowanie może być skutkiem nieprawidłowego funkcjonowania poszczególnych genów, ich wpływem na metabolizm tkanki tłuszczowej lub termogenezę. Przypuszcza się, że u osób predysponowanych genetycznie do wystąpienia otyłości dodatkowo muszą zadziałać bodźce ze strony środowiska, aby choroba się rozwinęła.

Wykazano, iż ryzyko wystąpienia otyłości jest związane z masą ciała rodziców – jeżeli dwójka rodziców jest otyła ryzyko to wynosi niemal 60%, jeśli otyłość występuje wyłącznie u jednego rodzica – ryzyko spada do 50%. Natomiast w przypadku osób o prawidłowej masie ciała wartość ta wynosi blisko 10%. Zaobserwowano, iż otyłość pojawiająca się w młodości często utrzymuje się w dorosłym życiu. Według szacunków WHO niemal 60% młodzieży z nadmierną masą ciała będzie borykać się z tym problemem w przyszłości. Oznacza to, że jedynie dwie osoby na pięć są w stanie skutecznie zredukować masę ciała i utrzymać ją w kolejnych etapach życia. Kolejne publikacje podają, że dzieci z nadwagą są obciążone wyższym ryzykiem wystąpienia otyłości w dorosłości w porównaniu do rówieśników; wśród dzieci (w wieku 6-9 lat) zagrożenie to jest 10-krotnie wyższe, a w przypadku nastolatków (10-14 lat) aż 30-krotnie.

Uwarunkowania genetyczne dotyczą również metabolizmu wspomnianej powyżej leptyny, która reguluje układ łaknienia. Dodatkowo sama tkanka tłuszczowa jest endokrynnie czynna, wytwarza cytokiny oraz hormony wpływające na oporność insulinową różnych tkanek. Choroby chromosomalne, mające podłoże genetyczne, jakimi są m.in. zespół Downa, zespół Turnera, zespół Pradera-Williego oraz zespół Klinefeltera, również mogą mieć swój udział w powstawaniu otyłości.

Jednostki chorobowe sprzyjające rozwojowi otyłości

Poszczególne jednostki chorobowe również mogą predysponować do rozwoju otyłości. Są to schorzenia m.in. układu endokrynnego (niedoczynność tarczycy lub przytarczyc, choroba Cushinga, niedobór somatotropiny, hipogonadyzm) oraz układu nerwowego (guzy ośrodkowego układu nerwowego i stan po jego urazach, rdzeniowy zanik mięśni, mózgowe porażenie dziecięce) oraz choroby zwyrodnieniowe. Co więcej, często przewlekłe stosowanie leków może przyczynić się do zwiększonej kumulacji tkanki tłuszczowej. Takie działanie wykazano dla leków steroidowych, przeciwpadaczkowy, psychotropowych oraz uspokajających.

Skutki otyłości

Choroba, jaką jest otyłość, powoduje obniżenie jakości życia, skrócenie jego oczekiwanej długości i stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia oraz życia człowieka. Skutki otyłości, w zależności od wieku oraz czasu trwania, mogą być odczuwalne w różnym okresie życia, zarówno podczas dojrzewania, jak i w dorosłości. Osoba otyła może z początku deklarować dobre samopoczucie, co potwierdzają wyniki badań mieszczące się w normach. Jednak należy pamiętać, ze konsekwencje otyłości mogą być odczuwalne dopiero kilka, a nawet kilkanaście lat później i nie od razu są kojarzone z nadmierną masą ciała. Skutki te mogą dotyczyć wielu narządów i układów,  m.in. układu sercowo-naczyniowego, kostno-stawowego, nerek i płuc, jak również zaburzeń dojrzewania oraz aspektów psychosocjalnych. Co więcej, nadmierna masa ciała może powodować zaburzenia biochemiczne, fizjologiczne oraz nieprawidłowości metabolizmu lipidów oraz węglowodanów.

Szacuje się, iż otyłość jest odpowiedzialna za ponad 80% przypadków cukrzycy typu 2, prawie 60% przypadków nadciśnienia oraz blisko 30% przypadków choroby niedokrwiennej serca. Osoby otyłe w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała około 3 razy częściej cierpią z  powodu obturacyjnego bezdechu sennego, zaduszki, insulinooporności oraz dyslipidemii. Osoby szczupłe 2-3 razy rzadziej chorują na dnę moczanową oraz hiperurykemię. Zespół policystycznych jajników diagnozowany u nich jest około 1-2 razy rzadziej niż u osób z nadmierną masą ciała. Otyłość i nadwaga w wieku rozwojowym dodatkowo powodują zwiększenie masy lewej komory serca. Podwyższony wskaźnik BMI koreluje m.in. z chorobami układu krążenia (zawały, choroby mięśnia sercowego), zwyrodnieniami stawów oraz z niektórymi nowotworami (endometrium, piersi, jajników, prostaty, wątroby, nerek i jelita grubego). Zwiększona zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie powoduje wzrost wystąpienia zaburzeń lipidowych, tj. zwiększenia poziomu triglicerydów i LDL-cholesterolu, a zmniejszonego poziomu HDL- cholesterolu we krwi. Zaburzenia te (dotyczące stężenia lub tolerancji glukozy, insulinooporność, dyslipidemia, nadciśnienie) są składowymi zespołu metabolicznego, który stanowi zespół czynników ryzyka sercowo – naczyniowego. Ponadto istnieje zależność pomiędzy otyłością a zachorowalnością na niealkoholowe stłuszczenie wątroby i pojawieniem się kamieni nerkowych. Odnotowano również częstsze występowanie astmy oskrzelowej u osób z nadmierną masą ciała, jednak nie jest pewne, czy schorzenie to jest spowodowane otyłością, czy samym skutkiem ograniczonej aktywności fizycznej osób o zwiększonej masie ciała. Nadwaga i otyłość mogą przyczynić się do płaskostopia, koślawości lub szpotawości kolan, skrzywienia kręgosłupa, stanów zapalnych stawów oraz bólów pleców.

Otyłość wpływa również na aspekty psychologiczne osoby dotkniętej tym problemem. Otyli często spotykają się ze stygmatyzacją i uprzedzeniami, co może powodować obniżenie ich samooceny oraz jakości życia. Brak zadowolenia ze swojej sylwetki może być spowodowany nie tylko własnym odbiorem ciała, ale też postrzeganiem go przez inne osoby. Badania prowadzone wśród osób z nadmierną masą ciała udowodniły zależność pomiędzy otyłością a objawami depresji, jak również pomiędzy zwiększoną masą ciała a pesymizmem i niższym poziomem odczuwania zadowolenia. Jednak nie wykazano istotnych różnic pomiędzy ogólną jakością życia osób o prawidłowej masie ciała w porównaniu do osób otyłych, a jedynie powiązanie pojedynczych aspektów dotyczących wyglądu.

Prognozy na przyszłość

Szacunki WHO wykazały, iż w 2010 roku sama otyłość była przyczyną blisko 3,5 milionów zgonów na świecie. Zgodnie z przewidywaniami za kilka lat niemal 3/4 zgonów będzie spowodowanych przez nadwagę i otyłość. Uważa się, że jeśli tendencja przyrostu masy ciała w populacji amerykańskiej nie zmieni się, szacunkowa oczekiwana długość życia obecnych Amerykanów będzie krótsza, niż ich rodziców. Co więcej, Brytyjskie Ministerstwo Zdrowia alarmuje, że jeśli społeczeństwo będzie tyło w tak szybko, jak do tej pory, w 2050 roku spowoduje to skrócenia życia przeciętnego mężczyzny o 5 lat.

1. M. – Dietetyk Therascience Polska

Treści które mogą Cię zainteresować